Rétta leiðin - frá kreppu til lífsgæða

Í annað sinn á þessari öld stendur íslenskt samfélag frammi fyrir djúpri efnahagskreppu. Að þessu sinni er hún ekki af manna völdum en í henni felst mikill lærdómur um styrkleika og veikleika í grunngerð samfélagsins. Þetta er því tíminn til að greina þann lærdóm og byggja efnahagskerfið og samfélagslega inniviði eftir skýrri framtíðarsýn. Sú framtíðarsýn þarf að taka mið af breytingum sem verða á atvinnu- og lifnaðarháttum með tilkomu nýrrar tækni og vegna nauðsynlegra aðgerða gegn loftslagsbreytingum. Nú þegar hundruðum milljarða er veitt úr opinberum sjóðum til að styðja við atvinnulífið á launafólk og almenningur allur skýlausan rétt til þátttöku í ákvarðanatöku og stefnumótun.

Alþýðusamband Íslands leggur hér fram framtíðarsýn um uppbyggingu Íslands undir yfirskriftinni Rétta leiðin: frá kreppu til lífsgæða og öryggis fyrir okkur öll. Tillögurnar byggja á þekkingu og reynslu verkalýðshreyfingarinnar, sem er stærsta fjöldahreyfing landsins, ásamt því að sækja í smiðju annarra almannasamtaka. Hugmyndirnar eru í takti við stefnu alþjóðlegu verkalýðshreyfingarinnar um réttlát umskipti (e. Just Transition) og sækja í alþjóðlega umræðu um grænan samfélagssáttmála (e. Green New Deal). Unnið er eftir viðmiðum Alþjóðavinnumálastofnunarinnar um að atvinnusköpun skuli vera í fyrirrúmi við aðgerðir gegn kreppunni. Enn fremur er hér stuðst við tillögur Alþjóðagjaldeyrissjóðsins um forgangsröðun sem byggir á að bjarga lífi fólks í fyrsta lagi, vernda lífsafkomu þess í öðru lagi og í þriðja lagi að vernda efnahaginn.

Markmið til framtíðar er að byggja upp fjölbreytt og sjálfbært atvinnulíf þar sem allir sem vilja geta fengið störf við hæfi. Til þess þarf vinnumarkaðurinn að byggja á traustum ráðningarsamböndum, skipulagðri verkalýðshreyfingu og kjarasamningum, auk þess að styðja gott samspil vinnu, fjölskyldulífs og frístunda. Jafnframt verði afkoma fólks tryggð óháð stöðu, grunnviðir samfélagsins stórefldir og grunnþjónusta sem lýtur að menntun, velferð og heilbrigði gerð gjaldfrjáls og öllum aðgengileg. Þannig býr Ísland sig undir tæknibreytingar og nýja atvinnu- og lifnaðarhætti.

Stærsta ógnin við íslenskt efnahagslíf í kjölfar COVID-19 er tekjumissir fólks og langvarandi atvinnuleysi. Verkefnið núna er að tryggja fulla atvinnu og nýta atvinnusköpun og félagslegar aðgerðir til að byggja upp sterkt samfélag til framtíðar. Fjárhagslegur stuðningur við fyrirtæki nægir ekki einn og sér til að ná efnahagslífinu á strik. Fjármunirnir þurfa að rata beint til almennings til að tryggja ráðstöfunartekjur og koma í veg fyrir greiðsluvanda til frambúðar. Það er annars vegar gert með því að tryggja fulla atvinnu og framfærslu allra og hins vegar með því að efla opinbera innviði og þjónustu og gera hana gjaldfrjálsa. Með því viðhelst kaupmáttur heimilanna og innlend eftirspurn sem er mikilvæg forsenda þess að hjól atvinnulífsins taki aftur að snúast. Við stöndum á tímamótum og getum valið að byggja samfélagið upp að nýju með sjálfbærni, jöfnuð og jafnrétti að leiðarljósi.

Kröfurnar eru settar fram í þremur liðum. Í fyrsta lagi er kveðið á um bráðaaðgerðir sem lúta að því að bjarga lífum, tryggja afkomu fólks og reisa varnir fyrir ríkissjóð. Í öðru lagi er sett fram sýn um uppbyggingu til framtíðar og í þriðja lagi er fjallað um eftirfylgni með þessum aðgerðum.

Bráðaaðgerðir þurfa fyrst og fremst að miða að því að ná tökum á heimsfaraldrinum, vernda líf og heilsu fólks og tryggja getu heilbrigðiskerfisins til að sinna þörfum almennings. Í öðru lagi þarf að koma í veg fyrir skyndiáföll vegna tekjumissis sem geta haft langtíma afleiðingar. Þá þarf að skilyrða framlög til einkaaðila úr opinberum sjóðum til að vernda almannahag og hagsmuni komandi kynslóða.

Bjarga lífum
Tímarammi: Þegar í stað

Heilbrigðisþjónustunni sé tryggður aðbúnaður til að halda áfram uppi öflugum vörnum gegn COVID-19 og annarri nauðsynlegri þjónustu við almenning. Upplýsingamiðlun til innflytjenda og annarra viðkvæmra hópa sé tekin föstum tökum.

Afkomuöryggi og varðstaða um heimilin
Tímarammi: Þegar í stað

Örugg afkoma kemur í veg fyrir fjárhagsvanda til frambúðar og stuðlar að því að halda uppi kaupmætti sem er lykilþáttur í viðspyrnu fyrir efnahagslífið:

 Ákvæði um hlutabætur atvinnuleysistrygginga sé virkt þar til þess er ekki lengur þörf.
 Hópar sem hafa fallið utan laga um laun í sóttkví hljóti afkomuvernd þegar í stað.
 Komið verði til móts við foreldra ungra barna sem hafa þurft að vera frá vinnu vegna skerts leikskóla- og skólahalds.
 Grunnatvinnuleysisbætur verði hækkaðar í 335.000 þegar í stað, tímabil tekjutengdra atvinnuleysisbóta lengt úr þremur í sex mánuði og greiðslur vegna barna hækkaðar.
 Fjármagn til atvinnuleysistryggingasjóðs verði tryggt og þjónusta og stuðningur við atvinnuleitendur efldur.
 Greiðslufrestir verði tryggðir og lánstími lengdur sem nemur frestun af afborgunum fyrir þá sem þess þurfa.
 Aðgerðir stjórnvalda nái til elli- og örorkulífeyrisþega.
 Ríki og sveitarfélög vinni saman að því að bjóða upp á fjölbreytt sumarstörf um allt land.
 Komið sé í veg fyrir að lántakendur húsnæðislána og leigjendur greiði kostnað vegna mögulegrar verðbólgu með því að frysta tengingu við vísitölu.
 Leigjendur sem hafa orðið fyrir miklu tekjufalli öðlist tímabundinn rétt til hærri húsaleigubóta.
 Námsmönnum séu tryggðar atvinnuleysisbætur fái þeir ekki sumarstörf.
 Framfærsla útlendinga á íslenskum vinnumarkaði sem falla utan kerfis verði tryggð.

Skilyrði fyrir stuðningi við fyrirtæki
Tímarammi: Þegar í stað

Skýr skilyrði séu sett fyrir öllum opinberum stuðningi við fyrirtæki sem taki til eftirfarandi þátta:

 Fjárhagsvandi sé kominn til vegna áhrifa COVID-19 kreppunnar.
 Fyrirtæki sýni fram á að þau fylgi kjarasamningum, hafi ekki gerst sek um launaþjófnað og stundi ekki félagsleg undirboð.
 Eigendur hafi þegar nýtt eigin bjargir og stuðningur nýtist gagngert til að viðhalda störfum og skapa ný.
 Girt sé fyrir arðgreiðslur, óumsamda kaupauka og kaup í eigin hlutabréfum hjá fyrirtækjum sem njóta opinberrar aðstoðar og fyrirgreiðslu.
 Fyrirtæki hafi skilað inn skráningu yfir raunverulega eigendur samkvæmt lögum og að þau eða eigendur þeirra notist ekki við skattaskjól.
 Laun æðstu stjórnenda innan viðkomandi fyrirtækis séu ekki hærri en þreföld meðallaun, miðað við meðaltal heildarlauna fullvinnandi launafólks skv. mælingum Hagstofunnar.
 Fyrirtæki sem misnota úrræði stjórnvalda sæti viðurlögum.
 Frumvarp um gjaldþrotaskipti til að stöðva kennitöluflakk verði lagt fram á Alþingi þegar í stað, í samræmi við fyrirheit stjórnvalda.
 Nemi opinber stuðningur 100 milljónum króna eða meira eignist ríkið hlut í viðkomandi fyrirtæki til samræmis við framlag sitt.

Framfærslutrygging og húsnæðisöryggi
Tímarammi: 2020–2022

Framfærsla sem veitir afkomuöryggi og möguleika til virkar samfélagsþátttöku telst til grundvallarréttinda. Allir hafi aðgang að góðu húsnæði á viðráðanlegum kjörum og fólk þurfi ekki að verja meira en fjórðungi tekna sinna í húsnæðiskostnað. Fyrirsjáanleiki í greiðslum af lánum og leigu og eðlileg skipting áhættu sé tryggð með því að takmarka vísitölubindingar leigusamninga og verðtryggingu á einstaklingslánasamningum. Neytendavernd og þar með eftirlit með verðlagi, viðskiptaháttum, starfsemi fjármálastofnana, réttindum leigjenda og réttindum einstaklinga gagnvart fyrirtækjum verði efld með auknum stuðningi til neytendasamtaka.

Atvinnusköpun
Tímarammi: 2020–2021

Atvinnusköpun og trygging fullrar atvinnu eiga að vera í fyrirrúmi í aðgerðum vegna kreppunnar. Með aðgerðum þarf að skapa góð störf, skjóta styrkum stoðum undir fjölbreytt atvinnulíf og efla um leið grunnviði landsins. Með fjölbreytni má draga úr efnahagssveiflum til framtíðar.

Atvinna verði sköpuð í:

 Framkvæmdum – með því að flýta framkvæmdum sem eru mikilvægar samgöngu-, fjarskipta- og raforkuöryggi og til að tryggja aðgengi fatlaðs fólks, byggja upp göngustíga og innviði fyrir ferðaþjónustu, tvöfalda framlag til almennra íbúða og framlengja átakið Allir vinna að lágmarki til loka árs 2022.
 Nýsköpun og tækni – með því að tvöfalda áður boðaðan stuðning við sprota- og nýsköpunarsjóði, endurbyggja lagaumhverfi um samvinnufélög og koma á grænum nýsköpunarsjóði sveitarfélaganna sem sveitarfélög sem verða hlutfallslega verst úti í atvinnuleysi úthluta úr í heimabyggð.
 Matvælaframleiðslu – með niðurgreiddri raforku eða beinum styrkjum til ylræktar, styrkjum til nýsköpunar, skattafsláttum til smærri matvælaframleiðenda, eflingu fiskmarkaða og stofnun landbúnaðarklasa sem styður við þróun og nýsköpun í landbúnaði og gróðurhúsarekstri.
 Grænum störfum – með því að flýta uppbyggingu almenningssamgangna og hraða rafvæðingu þeirra, byggja upp innviði fyrir rafvæddan bílaflota, styrkja votlendissjóð og gera stórátak í stafrænum innviðum hins opinbera.
 Fiskvinnslu – með því að fullvinna sjávarafurðir á Íslandi og takmarka útflutning á óunnum fiski.
 Líkamlegri og andlegri erfiðisvinnu – með því stytta vinnudaginn í sex klukkustundir án kjara- og þjónustuskerðingar. Styttingin nái fyrst um sinn til hópa sem eru undir meðalgrunnlaunum og verja meira en 70% af tíma sínum í líkamlegu erfiði og/eða í nánu sambandi við skjólstæðinga.

Réttindi á vinnumarkaði
Tímarammi: 2020-2021

Afleiðingar heimsfaraldursins hafa varpað ljósi á veikleika á íslenskum vinnumarkaði. Hópar launafólks búa ekki við ráðningaröryggi og fjölmargir einyrkjar eru réttindalitlir þegar áföll ríða yfir. Þá hefur færst í aukana að fólk sé í ótryggum íhlaupastörfum þótt harkhagkerfið hafi ekki náð viðlíka festu og víða erlendis. Breytingar vegna sjálfvirknivæðingar og þróunar á skipulagi vinnunnar kalla á aðgerðir til að treysta réttindi, öryggi og velferð vinnandi fólks:

 Kjarasamningar verði áfram grundvallarregla við ákvörðum launa og annarra starfskjara fyrir allt launafólk.
 Launaþjófnaði og öðrum brotum fylgi viðurlög og févíti sem rennur til þess sem brotið er á og skorin verði upp herör gegn gerviverktöku.
 Þróaðar verði leiðir til að vinnandi fólk öðlist hlutdeild í hagnaði fyrirtækja vegna hagræðingar og tæknibreytinga. Ágóði af sjálfvirknivæðingu skili sér til starfsfólks með styttri vinnutíma eða hærri launum og að öðrum kosti séu fjöldauppsagnir óheimilar. Komi til uppsagna vegna sjálfvirknivæðingar sé gengið til samninga fyrir það starfsfólk sem eftir er, en einnig samið sérstaklega um kjör þeirra sem sagt er upp. Þannig mætti gera fyrirtækjum að tryggja endurmenntun og endurþjálfun starfsfólks þannig að það öðlist möguleika á breyttum vinnumarkaði.
 Launafólki séu tryggð úrræði til að þróa nýja færni til að geta skipt um störf og starfsvettvang.
 Fyrirtækjum verði lagalega skylt að geta staðið undir launakostnaði til þriggja mánaða áður en þau greiða út arð, óumsamda kaupauka, kaupa eigin hlutabréf, greiða af víkjandi láni fyrir gjaldaga eða veita eigendum eða nákomnum aðilum lán eða aðrar greiðslur sem eru ekki nauðsynlegar til að viðhalda rekstri. Vinnustaðalýðræði verði aukið til að tryggja að breytingar á atvinnuháttum og skipulagi fyrirtækja séu á forsendum launafólks.
 Keðjuábyrgð verði útvíkkuð og gildi fyrir verksamninga á almennum markaði.

Menntun
Tímarammi: 2020–2022

Menntakerfið, þ.m.t. símenntun og framhaldsfræðsla, verði kortlagt með hliðsjón af skipulagi, námsframboði, fjármögnun, markhópum, lýðfræði og búsetu. Sérstaklega verði horft til þarfa ólíkra landsvæða og ólíkra atvinnuvega. Í kjölfar kortlagningar verði gerðar tillögur um framtíðarskipulag heildstæðs menntakerfis sem nær til bæði formlegrar og óformlegrar menntunar og tekur tillit til innflytjenda og annarra viðkvæmra hópa. Nauðsynlegt er að fyrir liggi góð þekking, greining og mat á starfstækifærum í einstökum fögum, atvinnugreinum og störfum svo að hægt verði að móta heildræna stefnu. Komið verði á laggirnar fagháskólastigi og með því tryggt almennt aðgengi að iðn- og verkmenntun. Framboð af menntun og endurmenntun fyrir atvinnuleitendur og launafólk í störfum sem gætu tapast með aukinni sjálfvirknivæðingu verði stóraukið, ásamt því að innflytjendum verði boðið upp á gjaldfrjáls íslenskunámskeið. Þá verði framlög til vinnustaðanámssjóðs aukin til að tryggja starfsþjálfun framhaldsskólanema.

Öflugir innviðir
Tímarammi: 2020–2030

Ráðist verið í gagngera uppbyggingu á öllum innviðum landsins, frá samgöngum til leikskóla, hjúkrunarheimilum til fjarskipta- og raforkuflutninga. Grunnþjónusta sem lýtur að menntun, heilbrigði og velferð verði gerð gjaldfrjáls og aðgengileg í heimabyggð eins og framast er unnt. Uppbyggingu vistvænna almenningssamgangna verði hraðað og innviðir fyrir vistvænan bílaflota byggðir upp þegar í stað. Staðinn verði vörður um auðlindir og eignir í almannaeigu og þær ekki seldar eða nýttar með skammtímasjónarmið og sérhagsmuni að leiðarljósi.

Í þágu almennings
Verkalýðshreyfingin er stærsta fjöldahreyfing landsins með skilgreindar skyldur og stjórnarskrárbundin réttindi. Hreyfingin gerir kröfu um að vera beinn þátttakandi í öllum ákvörðunum sem hafa áhrif á vinnumarkað og sem varða framtíð og afkomu launafólks. Innan verkalýðshreyfingarinnar býr þekkingin á atvinnulífi landsins, þar á meðal á staðbundnum þáttum. Séu ákvarðanir um atvinnuuppbyggingu og félagslegar aðgerðir teknar án samráðs og án þeirrar reynslu sem í hreyfingunni býr er hætt við að þær dugi ekki til framtíðar. Samtök sem starfa í þágu almannaheilla og gæta réttinda viðkvæmra hópa eiga einnig rétt á að taka þátt í ákvarðanatöku sem þau varða.

Reikningur framtíðarinnar
Tímarammi: 2020–2120

Nú þegar er hafinn áróður um að senda þurfi reikninginn vegna björgunaraðgerða stjórnvalda beint til almennings með niðurskurði á opinberri þjónustu, hærri sköttum og gjaldtöku á allra næstu árum. Því er með öllu hafnað. Í fyrsta lagi þarf að skilyrða stuðning við fyrirtæki til að tryggja að almenningur njóti ávaxtanna ef þau ná sér á strik og að hægt sé að endurheimta fjármagnið standi fyrirtækin ekki við gefin skilyrði. Í öðru lagi þarf lagaleg umgjörð um opinber fjármál að tryggja að samfélagslegir hagsmunir séu í öndvegi. Það er forsenda þess að stjórnvöld geti beitt ríkisfjármálum til að vernda almenning fyrir langvinnum og skaðlegum áhrifum af kreppunni. Í þriðja lagi hefur ASÍ hefur sett fram ítarlegar tillögur um tekjuöflun ríkissjóðs til að standa undir sameiginlegum innviðum. Í fjórða lagi mun sú fjárfesting sem nú er ráðist í – ef rétt verður að henni staðið – skila sér margfalt inn í framtíðina.

Eftirlit
Tímarammi: 2020–2022

Til að tryggja að aðgerðir sem gripið er til skili sér til almennings, en ekki í vasa fárra, þarf að stórefla upplýsingagjöf og opinbert eftirlit með skilyrðum fyrir ríkisstuðningi, brotum á vinnumarkaði og skattaundanskotum. Vinnumálastofnun, Vinnueftirlitið og Ríkisskattstjóri fái skýrar lagaheimildir og nægilegt fjármagn til að sinna eftirlitshlutverki sínu og koma þannig í veg fyrir spillingu og brot á vinnumarkaði og tryggja að almannafé og auðlindir séu nýttar í þágu almennings. Jafnframt verði formbundið reglulegt samráð og samstarf þessara stjórnvaldsstofnana og vinnustaðaeftirlits stéttarfélaganna um stöðumat, greiningu og sameiginlegt vinnustaðaeftirlit og aðgerðir gegn launaþjófnaði og annarri brotastarfsemi á vinnumarkaði.

Á krepputímum keppast sérhagsmunaöfl við að bæta stöðu sína. Frá síðustu kreppu hafa hinir ríku orðið ríkari, bæði á alþjóðavísu og á Íslandi. Nú er mál að linni; tímabært er að snúa strax af þessari braut og tryggja að aðgerðir vegna kreppunnar stuðli að jöfnuði og almennum lífsgæðum. Með þessum tillögum er settur fram vegvísir að uppbyggingu öflugs og réttláts samfélag – fyrir okkur öll.