Horfur í efnahagsmálum. Er veislan búin?

Mikil óvissa ríkir í íslensku efnahagslífi þessa dagana og óttast margir að kreppa sé yfirvofandi. Krónan hefur veikst um rúm 5% frá áramótum; Úrvalsvísitala hlutabréfa í Kauphöll Íslands hefur fallið um 20%; vextir eru með því sem hæst gerist meðal vestrænna þjóða; verðbólga mikil og viðskiptahallinn sömuleiðis. Til að auka á óvissuna og ójafnvægið þá eru kjarasamningar á almennum markaði lausir og stórir gjalddagar á krónubréfum í lok mánaðarins.

Óvissan nú er mun meiri en í október síðastliðinn þegar Hagdeildin gaf út sína síðustu hagspá. Ástæðan er sú að lausafjárkreppan, sem á rætur að rekja til Bandaríkjanna, er dýpri og mun víðtækari en áður var áætlað. Teygir hún anga sína víða um heim og þar á meðal hingað til lands. Afleiðingar kreppunnar eru m.a. hækkandi vextir, verra aðgengi að lánsfé, lægra eignaverð (hlutabréfaverð og fasteignaverð), minni hagvöxtur, samdráttur í einkaneyslu og fjárfestingum. Jafnframt dregur úr vaxtamöguleikum fyrirtækja vegna minna aðgengis að lánsfé og hærri vaxta. Samhliða dregur úr eftirspurn eftir vinnuafli. Vaxtalækkanir erlendis vegna lausafjárkreppunnar hafa leitt til aukins peningalegs aðhalds hér á landi og samhliða hefur dregið úr þörf fyrir jafn háa stýrivexti. Því eru líkur á að stýrivextir lækki fyrr og hraðar en áður var gert ráð fyrir.

Minni hagvöxtur og þensla

Margt hefur breyst frá því að Hagdeildin gaf út síðustu hagspá. Helstu frávikin eru að nú eru líkur á að hagvöxtur verði nokkuð minni á þessu og næsta ári en áður var spáð, þó ekki sé gert ráð fyrir samdrætti. Einnig eru líkur á að vöxtur einkaneyslu sé hægari og meiri samdráttur í fjárfestingum en búist var við. Á móti kemur að innflutningur dregst hraðar saman og þar með viðskiptahallinn. Minni þensla verður á vinnumarkaði og búast má við vaxandi atvinnuleysi á haustmánuðum og það má búast við að það dragi úr launaskriði. Verðbólga verður mikil framan af ári en hjaðnar er líða tekur á það og vextir lækka hratt á síðari hluta árs. Gengi krónunnar veikist og búast má við að gengisvísitalan verði í kringum 125 stig að meðaltali á tímabilinu. Meira jafnvægi færist yfir hagkerfið. Mikil óvissa ríkir þó um framvindu lausafjárkreppunnar og eftir því sem hún teygist á langinn aukast líkur á kreppu í helstu iðnríkjum. Nú í upphafi árs eru því meiri líkur en í október á harðri lendingu ef ekki er haldið vel á spilum. Misvísandi vísbendingar um þróun efnahagsmála á næstunni gerir hagstjórn flóknari er oft áður. Margt bendir til þess að það sé að hægja á hagkerfinu en annað til þess að það sé enn á góðri ferð.

Lausafjárkreppa

Lausafjárkreppan stafar af vanskilum á svokölluðum undirmálslánum í Bandaríkjunum, en það eru íbúðalán sem veitt voru einstaklingum með lágar tekjur og lélegt lánshæfi. Skuldabréf þessara undirmálslána voru síðan seld fjármálafyrirtækjum víða um heim í svokölluðum skuldabréfsvafningum, þar sem áhætta þeirra lá falin. Vaxandi vanskil af þessum lánum síðasta sumar hafa leitt til keðjuverkunar víða um heim og leitt til þess að fjármálafyrirtæki hafa tapað háum fjárhæðum. Þetta hefur síðan leitt til þess að fjárfestar hafa verið ragir við að fjárfesta í fjármálafyrirtækjum af ótta við að tapa fjármunum sínum og hefur það valdið skorti á lausafé. Fjárfestar hafa jafnframt fært sig úr áhættusömum fjárfestingum m.a. selt hlutabréf í fjármálafyrirtækjum með þeim afleiðingum að hlutbréf þeirra hafa hríðlækkað víða um heim, þar á meðal hér á landi. Í kjölfarið hefur svokallað skuldatryggingarálag[1] banka og fjármálastofnana hækkað mikið.

Ef fjármálaóróinn heldur áfram, aukast líkurnar á því að kreppa verði í hagkerfum helstu viðskiptalanda okkar og mun það óneitanlega hafa áhrif hér á landi.

Áhrifin hér á landi

Íslenskt hagkerfi er orðið mjög tengt alþjóðamörkuðum og framvinda fjármálaóróans á alþjóðamörkuðum gætir því hér. Íslensk fjármálafyrirtæki hafa orðið fyrir barðinu á lausafjárkreppunni eins og önnur fjármálafyrirtæki. Skuldatryggingarálag þeirra hefur hækkað mikið frá því síðasta sumar og möguleikar þeirra til að taka ódýr erlend skammtímalán hafa orðið að engu. Þetta hefur síðan leitt til þess að vextir á útlánum til heimila og fyrirtækja hafa hækkað á sama tíma sem lánakjör hafa þrengst. Fjármálaleg staða heimila og fyrirtækja hefur því versnað frá því sem áður var.

Kólnar á fasteignamarkaði

Húsnæðisverð hefur undanfarið hækkað mikið en nú er að verða breyting á. Hátt verð, háir vextir, skortur á ódýru lánsfé og þrengri lánaskilyrði draga úr möguleikum heimilanna til fjárfestinga í íbúðahúsnæði. Sem dæmi má nefna þá hafa vextir á íbúðalánum bankanna hækkað úr tæpum 4,96%[2] í 6,35% á einu ári. Stafar vaxtahækkunin aðallega af verra aðgengi íslenskra fjármálafyrirtækja að erlendu lánsfé og hækkun stýrivaxta Seðlabankans. Vísbendingar eru um að fasteignamarkaðurinn sé byrjaður að kólna. Kaupsamningum hefur fækkað frá sama tíma í fyrra. Ástæðan er auk hækkunar vaxta, mikið framboð á nýju húsnæði, hægari hagvöxtur, minni fólksfjölgun, verra aðgengi að lánsfé og minni aukning kaupmáttar heimilanna. Spár aðila um þróunina á næstu misserum eru nokkuð mismunandi. Greiningardeild Landsbankans hefur spáð því að verð lækki um 9% á þessu ári en haldist óbreytt á því næsta. Glitnir spáir því nú í janúar að verðið verði nánast óbreytt á þessu ári en hækki um 3% á næsta ári. Kaupþing spáði því í nóvember að íbúðaverð myndi hækkað um 3-6% á næstu tveimur árum. Menn eru því ekki sammála hversu mikil eða hröð kólnunin verður en líklegt er að íbúðaverð muni lækka að raunvirði og jafnvel má búast við að nafnverð lækki á einhverjum tímapunkti.

Áfram mikil verðbólga en lækkar þegar líður á árið

Útlit er fyrir að verðbólga verði áfram mikil næstu mánuði. Innflutningsverð hefur verið að hækka bæði vegna veikingar krónunnar og eins vegna hækkunar á verðlagi erlendis, sérstaklega á matvælum. Í mars nk. detta út áhrif lækkunar á virðisaukaskatti á matvælum og verðbólga mun því aukast snarpt af þeim völdum. Það eru fasteignamarkaður, innflutningsverð og gengi sem leika lykilhlutverk í þróun verðbólgu á næstu mánuðum. Þegar líður á árið má búast við litlum verðhækkunum á húsnæði, en húsnæðisverð hefur til þessa drifið verðbólguna áfram.Húsnæðisliðurinn mun því draga úr verðbólgu með því að haldast óbreyttur eða jafnvel lækka. Kólnun á fasteignamarkaði mun vega upp hækkandi innflutningsverð og veikingu krónunnar. Verðbólga mun því hjaðna þegar líður á árið. Það má þó búast við að verðbólga aukist tímabundið í kjölfar þess að Seðlabankinn byrjar að lækka stýrivexti.

Hækkandi verð á matvælum í heiminum

Verð á innfluttum matvælum hefur farið hækkandi á síðustu mánuðum. Bæði er að gengi hefur veikst töluvert að undanförnu og einnig hitt að verð á matvælum hefur farið hækkandi í heiminum, sértaklega á hveiti og öðrum kornvörum. Óhagstætt veðurfar á síðustu árum hefur ítrekað valdið uppskerubresti og skorti á matvælum. Samhliða hefur vaxandi eftirspurn eftir lífrænni orku sem unnin er úr m.a. korni minnkað framboð á korni til annarra nota. Hefur þetta leitt til verulegra verðhækkana sem aftur hefur haft áhrif á verð á fóðri, með þeim afleiðingum að verð á ýmis konar landbúnaðarvörum hefur hækkað. Við þetta bætist að í kjölfar óróans á fjármálamörkuðum hafa margir fjárfestar fært eignir sínar úr hlutabréfum yfir í hrávörur af ýmsu tagi m.a. matvæli og hefur það þrýst verðinu enn frekar upp. Áhrifanna hér á landigætir fyrst og fremst í hækkandi verði á innfluttu korni og unnum kornvörum svo sem brauði, kökum, morgunkorni og pasta. Hækkandi verð á fóðurkorni mun þrýsta upp verði annarra landbúnaðarafurða. Horfur eru á að matvælaverð haldist áfram hátt á næstunni og það verði áfram vel yfir langtímameðaltali, þar sem ekki eru líkur á að það dragi úr eftirspurn á næstunni.

Olíu og bensín verð í hæstu hæðum

Verð á olíu og bensíni hefur verið í hæstu hæðum að undanförnu en líkur eru á að það lækki nokkuð frá því sem nú er, en haldist þó áfram hátt. Verð á hráolíu á heimsmarkaði (UK Brent 38) hefur hækkað um 46,5% á tímabilinu desember 2006 til desember 2007.Ástæður fyrir verðhækkunum eru vaxandi spenna í austurlöndum nær, minni olíuframleiðsla íOPEC-ríkjunum, miklar sveiflur í veðri, veiking Bandaríkjadals og síðast en ekki síst vaxandi eftirspurn eftir olíu og bensíni í Kína. Minni hagvöxtur í helstu iðnríkjum dregur úr eftirspurn eftir orku og þar með olíu. Því má búast við að það hægi á verðhækkunum og að olíuverð lækki jafnvel á næstu mánuðum. Því til stuðnings má nefna að verð í framvirkum samningum á hráolíu hefur lækkað snarpt á alþjóðamörkuðum síðustu daga.

Vaxtamunur og áhættufælni togast á

Lausafjárkreppan hefur einnig áhrif á gengi krónunnar. Óróinn á fjármálamörkuðum endurspeglast í veikingu krónunnar og miklum sveiflum. Frá áramótum hefur hún veikst um rúm 5% og frá júlí 2007 um 13,5%. Krónan er þó aðeins tæplega 8% veikari en hún var að meðaltali allt síðasta ár. Mikill vaxtamunur við útlönd hefur ekki náð að styðja við hana og hefur vaxandi áhættufælni átt yfirhöndina og veikt hana. Veiking krónunnar hefur þau áhrif að verð á innfluttum vörum hækkar og verðbólga eykst í kjölfarið. Veiking krónunnar er þó ekki að öllu leyti óheppileg. Við það aukast tekjur útflutningsfyrirtæka og samkeppnisstaða íslenskra fyrirtækja batnar.  Vaxtamunur við útlönd er nú að meðaltali rétt um 9,7% og er hann nokkuð meiri en hann var í október sl. Ástæða þess að hann hefur ekki aukist meira, þrátt fyrir hækkun stýrivaxta hér á landi og lækkanir stýrivaxta í Bandaríkjunum og Bretlandi er sú að áhættuálagið hefur hækkað á sama tíma. Horfur eru á að vaxtamunurinn verði áfram mikill fram á mitt þetta ár eða þar til Seðlabankinn byrjar að lækka stýrivexti.

Stórir gjalddagar krónubréfa

Eitt af því sem eykur enn á óvissuna í íslensku efnahagslífi þessa dagana er að stórir gjalddagar eru á krónubréfum nú í janúar. Þrátt fyrir vaxandi áhættufælni virðast fjárfestar ekki hafa yfirgefið krónuna. Frá áramótum er alls búið að gefa út ný krónubréffyrir 61 milljarða en alls eru 68 milljarðar á gjalddaga í mánuðinum. Líklegt er að ný krónubréf verði gefin út í stað þeirra sem eru nú á gjalddaga en minni líkur eru á að gefin verðu út krónubréf umfram það. Til þess er óvissan einfaldlega of mikil.

Er stýrivaxtalækkun framundan?

Miklar vangaveltur hafa verið að undanförnu um það hvort Seðlabankinn muni byrja að lækka stýrivexti fyrr en hann hefur boðað. Sumir hafa leitt að því líkum að bankinn muni lækka stýrivexti á næsta vaxtaákvörðunardegi, 14. febrúar og aðrir hafa nefnt maí. Hafa menn bent á að mikill órói á fjármálamörkuðum hafi áhrif á verðstöðugleika og það sé því mikilvægt að Seðlabankinn slái á þann óróa. Tvö sjónarmið takast á við ákvörðun Seðlabankans. Annars vegar er mikill verðbólguþrýstingur enn í hagkerfinu sem kallar á strangt aðhald í peningamálum og hins vegar kallar vaxandi órói á fjármálamarkaði á að slakað verði á. Seðlabankinn stendur því frammi fyrir erfiðu verkefni. Markmið hans um að tryggja verðstöðugleika togast á við markmið hans um að tryggja stöðugleika í fjármálakerfinu. Of strangt aðhald gæti kallað fram bankakreppu samhliða snarpri aðlögun hagkerfisins en slaki gæti kallað á meiri og þrálátari verðbólgu. Nýlega ákvað Seðlabankinn að rýmka reglur um veðhæfi verðbréfa í reglulegum viðskiptum fjármálafyrirtækja við bankann og þar með að auka aðgang þeirra að lausafé. Í kjölfarið sló á óróan á innlendum fjármálamarkaði, skuldatryggingarálag bankanna lækkaði, hlutabréf tóku að hækka á ný og krónan hefur styrkist lítillega.Seðlabanki Bandaríkjanna lækkaði stýrivexti sína óvænt um 0,75 prósentustig nýlega og í framhaldið hefur slegið á óróann á fjármálamörkuðum, í bili að minnsta kosti. Við aðgerðina jókst vaxtamunur við útlönd og þar með peningalegt aðhald hér á landi. Hagdeildin telur því að forsendur hafi skapast fyrir því að Seðlabankinn lækki stýrivexti fyrr og meira en hann hefur gefið til kynna. Tímasetning og hraði vaxtalækkana ræðst af verðbólguvæntingum og framvindu lausafjárkreppunnar. Búast má við að krónan veikist nokkuð þegar Seðlabankinn byrjar að lækka vexti og í kjölfarið aukist verðbólga tímabundið.

Minni þensla á vinnumarkaði

Forráðamenn stærstu fyrirtækja landsins eru svartsýnni um þróun efnahagslífsins en þeir voru í september sl. og endurspeglast óróinn á fjármálamarkaði í þessari afstöðu þeirra. Þetta kemur fram í könnun Capacent sem gerð var í desember sl. um stöðu og framtíðarhorfur stærstu fyrirtækja á Íslandi. Í könnuninni kemur einnig fram að minni væntingar eru um fjölgun starfsmanna á næstu sex mánuðum. Fjölgunar er helst vænst í ýmissi sérhæfðri þjónustu, fjármála- og tryggingarstarfsemi, verslun og byggingarstarfsemi, en meira jafnvægi er í öðrum atvinnugreinum.Þegar þessar niðurstöður eru skoðaðar þarf að hafa hugfast að könnunin var gerð áður en fór að bera á þrengingum á fjármálamörkuðum nú í upphafi árs og myndin væri líklega dekkri ef spurt væri nú.

Vaxandi fjármagnskostnaður

Lausafjárkreppan hefur leitt til þess að fjármagnskostnaður hefur hækkað hjá fyrirtækjum og jafnframt hefur aðgengi að lánsfé og lánakjör þrengst. Mun þetta hafa áhrif á möguleika þeirra til frekari fjárfestinga og vaxtar. Til að auka á vandann hefur hlutabréfaverð lækkað verulega frá áramótum og Úrvalsvísitala Kauphallar Íslands hefur lækkað um 15% frá áramótum. Hærri fjármagnskostnaður kallar á hærriarðsemiskröfu og gætu fyrirtæki því þurft að hagræða í rekstri, auka aðhald og sameinast.

Kreppir að?

Líkur eru á staðan verði verst í byggingarstarfsemi þar sem stóriðjuframkvæmdum er að ljúka og horfur eru á minni fjárfestingum atvinnuveganna og í íbúðahúsnæði. Einnig má búast við samdrætti í atvinnugreinum sem tengjast innflutningi á ýmsum neysluvarningi s.s. bílum. Auk þess má búast við að útrásarfyrirtækin og fjármálafyrirtæki þurfi að rifa seglin og hagræða í rekstri til að komast yfir lausafjárkreppuna. Áhrifa af niðurskurði þorskveiðiheimilda eru byrjuð að koma fram. Yfir 300 manns hefur þegar verið sagt upp störfum. Á móti kemur að verð sjávarafurða hefur verið hátt og krónan hefur verið að veikjast. Hvor tveggja ætti að létta undir með rekstri sjávarútvegsfyrirtækja. Óvissa ríkir um það hvað erlendir starfsmenn gera þegar hægir á hér á landi. Efnahagsástandið er gott víða í Evrópu og því má búast við að hluti þeirra hverfi þangað þegar þrengir að á vinnumarkaði hér. Þetta gæti þýtt að atvinnuleysi aukist hægar en venjulega þegar þrengir að.

Það mun draga úr þrýstingi á vinnumarkaði og atvinnuleysi mun aukast þegar líður á árið. Það má því búast við að það dragi úr launaskriði. Það mun aftur hægja á neyslu heimilanna og þar með innlendri eftirspurn. Minni vöxtur einkaneyslu og fjárfestinga mun draga úr hagvexti og hann verður minni en áður var áætlað.